Europejska Przestrzeń Badawcza – aktualny i przyszły kształt

Aktualności

Europejska Przestrzeń Badawcza (ang. European Research Area), w skrócie ERA, to podstawowe pole prowadzenia polityki naukowo-badawczej w Unii Europejskiej. Jej nadrzędnym celem jest stworzenie jednolitego obszaru badań, otwartego dla całego świata i pozwalającego na w pełni swobodny przepływ naukowców, wiedzy naukowej i technologii. Aby przeciwdziałać fragmentacji działań naukowych, jak też zwiększać konkurencyjność UE na tle międzynarodowym, istotne jest dalsze wzmacnianie ERA poprzez stopniowe ujednolicanie polityk poszczególnych krajów europejskich w dziedzinie badań i innowacji.

Powstanie ERA

Koncepcja utworzenia ERA narodziła się podczas Szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 r., a sama inicjatywa zyskała szersze zainteresowanie wraz z publikacją w 2007 r. Zielonej Księgi pt. „Europejska Przestrzeń Badawcza: Nowe Perspektywy”, w której opisano dotychczasowe postępy oraz wizję rozwoju ERA. Zgodnie z ww. dokumentem, w pełni rozwinięta Europejska Przestrzeń Badawcza powinna charakteryzować się m.in. skutecznym przepływem wiedzy i wykwalifikowanej kadry naukowej, dobrze skoordynowanymi programami i jasno określonymi priorytetami naukowo-badawczymi, nowoczesną infrastrukturą badawczo-naukową czy dużym stopniem otwartości na międzynarodowy rynek badań i innowacji. W 2009 r. Traktat lizboński formalnie wprowadził ERA (art. 179 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej), czyniąc swobodny przepływ naukowców, wiedzy naukowej i technologii w całej Europie oficjalnym celem UE, a także otworzył drogę do przyjęcia europejskich przepisów w celu egzekwowania jej wdrażania (art. 182 ust. 5 TFUE). Co więcej, w lipcu 2012 r. Komisja Europejska przyjęła Komunikat ws. ERA Wzmocnione partnerstwo w ramach europejskiej przestrzeni badawczej na rzecz doskonałości i wzrostu gospodarczego, gdzie zdefiniowano jej kluczowe priorytety.

Obecne implementacja Europejskiej Przestrzeni Badawczej opiera się na dokumencie ERA Roadmap 2015-2020 w połączeniu z krajowymi planami działania, w których państwa członkowskie i kraje stowarzyszone przedstawiają swoje cele oraz planowane inicjatywy w tym zakresie. Należy podkreślić, że te inicjatywy są podejmowane w ramach sześciu obszarów priorytetowych dla Europejskiej Przestrzeni Badawczej:

  • Priorytet 1: zwiększenie skuteczności krajowych systemów badawczych
  • Priorytet 2a: optymalizacja współpracy i konkurencji transnarodowej
  • Priorytet 2b: infrastruktury badawcze
  • Priorytet 3: otwarty rynek pracy dla badaczy
  • Priorytet 4: równość płci i uwzględnianie aspektu płci w dziedzinie badań
  • Priorytet 5: optymalny przepływ wiedzy naukowej, dostęp do niej i jej transfer
  • Priorytet 6: współpraca międzynarodowa.

Warto dodać, że monitorowanie postępów w zakresie wdrażania ERA odbywa się za pomocą sprawozdań (ang. progress reports), które są przedkładane KE co dwa lata. Wówczas – na podstawie głównych wskaźników zaproponowanych przez Komitet Europejskiej Przestrzeni Badawczej i Innowacji (ERAC) – przygotowywana jest klasyfikacja krajów pod kątem realizacji priorytetów ERA.

Komitet Europejskiej Przestrzeni Badawczej i Innowacji (ERAC)

Rekomendacje w zakresie zwiększania skuteczności krajowych systemów badawczych w ramach ERA wypracowuje wspomniany już Komitet ERAC (ang. European Research Area and Innovation Committee), który przede wszystkim doradza Radzie, Komisji Europejskiej i państwom członkowskim UE w dziedzinach priorytetowych dla Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Członkami ERAC są delegaci państw członkowskich UE i Komisji, natomiast obserwatorami jego działań mogą być kraje spoza UE, biorące udział w unijnych programach w zakresie badań i innowacji (m.in. Norwegia, Izrael, Serbia, Turcja, Ukraina).

Sesje plenarne Komitetu odbywają się cztery razy do roku. W ramach ERAC działa także sześć podgrup, odpowiedzialnych za monitorowanie poszczególnych priorytetów Europejskiej Przestrzeni Badawczej m.in.

  • Stała Grupa Robocza ds. Otwartej Nauki i Innowacji (ang. The Standing Working Group on Open Science and Innovation, SWG OSI)
  • Stała Grupa Robocza ds. Płci w Badaniach i Innowacjach (ang. The Standing Working Group on Gender in Research and Innovation, SWG GRI)
  • Stała Grupa Robocza ds. Zasobów Ludzkich i Mobilności (ang. The Standing Working Group on Human Resources and Mobility, SWG HRM).

Wszystkie oficjalne dokumenty z posiedzeń ERAC i jego podgrup są dostępne w rejestrze publicznym.

Dotychczasowe osiągnięcia w ramach ERA – wybrane przykłady

Pomimo pewnych niedociągnięć w funkcjonowaniu Europejskiej Przestrzeni Badawczej takich jak np. niski stopień integracji polityk badawczych, należy podkreślić, że powstanie ERA przyczyniło się między innymi do:

  1. Opracowania ponad pięćdziesięciu Europejskich Infrastruktur Badawczych (ang. European Research Infrastructures), z których 37 zostało już wdrożonych w takich dziedzinach jak: energia, środowisko, zdrowie, innowacje społeczne i kulturalne, mobilizując blisko 20 mld euro na inwestycje;
  2. Powstania i rozwoju sieci EURAXESS, która jest obecna w 40 krajach europejskich i ma ponad 600 centrów wsparcia dla naukowców, które pomagają im bezpłatnie w kwestiach związanych z mobilnością i rozwojem kariery (głównie pomoc w zakresie warunków wyjazdu, zakwaterowania, podatków, ubezpieczenia zdrowotnego, a także możliwości finansowania pobytu za granicą);
  3. Wypracowania Europejskiej Karty Naukowca, opisującej prawa i obowiązki, jakim podlegają zarówno naukowcy, jak i instytucje ich zatrudniające oraz organizacje zapewniające finansowanie badań naukowych oraz Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych, zawierającego zasady rekrutacji naukowców, których instytucje-pracodawcy powinny przestrzegać, zapewniając równe traktowanie pracowników naukowych w Europie;
  4. Stworzenia europejskiej Strategii HR dla naukowców, która wspiera instytucje badawcze i organizacje finansujące badania we wdrażaniu ww. Karty i Kodeksu;
  5. Powstania w 2018 r. Europejskiej Otwartej Chmury Naukowej (ang. European Open Science Cloud, EOSC).

ERA – co dalej?

Niewątpliwie ERA oferuje duży potencjał w zakresie poprawy koordynacji, spójności i synergii polityki w zakresie badań i innowacji, inwestycji i finansowania na rzecz celów zrównoważonego rozwoju, w szczególności w odniesieniu do europejskich funduszy strukturalnych związanych z badaniami i innowacjami, głównie EFRR – Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ang. European Regional Development Fund, ERDF). Ten spójny kierunek inwestycji na poziomie państw członkowskich może wspierać dostosowanie wysiłków na szczeblu krajowym i unijnym w celu sprostania wyzwaniom, przed którymi stoi Europa.

W 2019 r. Komisja Europejska poinformowała, że mimo licznych działań w kierunku dobrze funkcjonującej Europejskiej Przestrzeni Badawczej zauważalne jest zwolnienie we wdrażaniu jej priorytetów przy jednoczesnym utrzymywaniu się dużych różnic między krajami europejskimi. Oznacza to, że nadal istnieje przestrzeń do dalszej poprawy i refleksji na temat sposobów przyspieszenia, wzmocnienia i dalszego zachęcania do realizacji priorytetów ERA. W odpowiedzi Rada wezwała KE do przedstawienia komunikatu w sprawie przyszłości ERA do połowy 2020 r. W związku z powyższym oraz z uwagi na koniec obowiązywania aktualnej ERA Roadmap w 2020 r., od ponad roku trwa dyskusja na temat zmian w Europejskiej Przestrzeni Badawczej.

Po pierwsze, mówi się o zacieśnieniu współpracy między ERA i Europejskim Obszarem Szkolnictwa Wyższego (ang. European Higher Education Area, EHEA), a dokładnie o synergiach między programami Horyzont Europa, Erasmus+ oraz konsorcjami European Universities. Dzięki temu możliwe będzie zbudowanie trwałych, efektywnych relacji na linii szkolnictwo wyższe – badania – innowacje w celu osiągnięcia dynamicznego obiegu wiedzy.

Po drugie, przedefiniowana ERA ma podkreślać społeczne znaczenie nauki i być „wrażliwa” na potrzeby obywateli. Istotne jest zatem przybliżenie nauki społeczeństwu, a także zaangażowanie obywateli w wyznaczanie jej podstawowych kierunków.

Po trzecie, wiele mówi się o tym, że Europejska Przestrzeń Badawcza powinna wspierać nowy model zrównoważonego wzrostu i rozwoju napędzanego badaniami i innowacjami, który został przyjęty przez UE.

Co więcej, europejska polityka badawcza powinna współgrać z pozostałymi politykami horyzontalnymi i sektorowymi UE, a także czerpać z różnorodności europejskich systemów badań i innowacji.

Zgodnie z opinią Komitetu ERAC z 23 stycznia 2020 r., strategicznymi celami zreformowanej Europejskiej Przestrzeni Badawczej są:

  1. Pełna inkluzja, współpraca i podniesienie jakości badań w całej Europie;
  2. Zagwarantowanie elastyczności procedur oraz napędzanie konkurencyjności Europy;
  3. Inspirowanie i pozostanie otwartym oraz pomoc w osiągnięciu szerszych celów polityki europejskiej.

Tym celom ERA odpowiadają strategiczne obszary priorytetowe tj.:

  • Priorytet 1: Produkcja, obieg i wykorzystanie wiedzy, w tym kwestie kariery naukowej;
  • Priorytet 2: Koordynacja wspólnych działań w zakresie badań i innowacji z innymi obszarami polityki UE w kontekście globalnym;
  • Priorytet 3: Znaczenie i widoczność badań naukowych i innowacji dla społeczeństwa;
  • Priorytet 4: Szeroka integracja (kwestie mniejszości, zróżnicowanie geograficzne, równość płci w badaniach).

Warto dodać, że do dyskusji na temat przyszłego kształtu Europejskiej Przestrzenie Badawczej – oprócz wspomnianego Komitetu ERAC oraz instytucji UE – włączają się różne organizacje. Swoje stanowisko w tej materii prezentują zarówno brukselskie biura łącznikowe w zakresie badań i innowacji (m.in. holenderskie NETH-eR), sieci zrzeszające europejskie uniwersytety, w tym The Guild, której członkiem jest Uniwersytet Jagielloński, jak też sieci reprezentujące europejskie regiony takie jak ERRIN.

Ponadto 15 czerwca br. zakończyła się pierwsza runda ERA Tour des Capitales – inicjatywy Komisji Europejskiej, której celem jest zacieśnienie współpracy z państwami członkowskimi / krajami stowarzyszonymi oraz ich zainteresowanymi stronami w zakresie badań i innowacji oraz wspólne zaangażowanie się w debatę na temat nowego kierunku dla Europejskiej Przestrzeni Badawczej, które zostanie wykorzystane w nadchodzącym komunikacie na temat ERA. W związku z wybuchem pandemii koronawirusa, KE zaoferowała możliwość przeprowadzenia ERA „Tour des Capitales” w drodze dwustronnych spotkań online z władzami krajowymi i kluczowymi zainteresowanymi stronami. W pierwszej rundzie spotkań uczestniczyły Bułgaria, Czechy, Dania, Estonia, Grecja, Węgry, Irlandia, Malta, Norwegia, Rumunia, Hiszpania i Szwajcaria. Rozmawiano m.in. o wzmocnieniu doskonałości badawczej, zwiększeniu widoczności ERA, zaangażowania obywateli, roli badaczy czy wzmocnieniu odpowiedzialności państw członkowskich. Przed wybuchem pandemii odbyły się także dwa fizyczne wydarzenia we Włoszech oraz Austrii. Inne kraje, dla których nie było możliwe zorganizowanie takich spotkań, będą przesyłać na piśmie wyniki ankiet swoich interesariuszy i ich stanowiska krajowe.

@Twitter_Jean-Eric Paquet

Przedstawienie komunikatu na temat przyszłego kształtu ERA zostało zapowiedziane przez KE w pierwszej połowie lipca 2020 r.


Jeżeli chcesz otrzymywać informacje od Biura PolSCA, zapisz się do naszego newslettera!

Opublikowano: 2020-06-17

Autor: J. Kramarczyk


Facebook