W dniu 18 kwietnia 2024 r. w Brukseli odbyła się konferencja biur łącznikowych V4 poświęcona Europejskim Infrastrukturom Badawczym. Celem wydarzenia było przedstawienie przykładów infrastruktur badawczych działających w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech oraz przedyskutowanie niektórych wyzwań stojących przed infrastrukturami, takich jak ich finansowanie i długoterminowa samowystarczalność.
Konferencję otworzył José Luis Martínez, przewodniczący Europejskiego Forum Strategicznego Infrastruktur Badawczych (ESFRI), który zwrócił uwagę, że „czasami same państwa członkowskie nie wiedzą, ile wydały na infrastrukturę badawczą, a w niektórych przypadkach nawet nie chcą tego wiedzieć”. Martínez zarekomendował opracowanie jasnej metodologii obliczania kosztów infrastruktury i pogłębienie zrozumienia krajowych źródeł finansowania. Następnie zasugerował państwom członkowskim wprowadzenie narzędzi monitorowania finansowania w celu uchwycenia pełnego spektrum kosztów infrastruktury badawczej i źródeł finansowania oraz zorganizowanie corocznych warsztatów w celu wymiany doświadczeń między państwami członkowskimi.
Po wystąpieniu głównego prelegenta odbyły się prezentacje przedstawicieli wybranych infrastruktur (ELI ERIC, EOSC, eLTER). Polskę w tej części konferencji reprezentował Tomasz Parkoła (Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe, afiliowane przy Instytucie Chemii Bioorganicznej PAN), który jest zaangażowany w krajowe i międzynarodowe projekty badawczo-rozwojowe, skupione na dostępie do danych i ich przetwarzaniu, digitalizacji pracy, agregacji danych, ich interoperacyjności oraz na tworzeniu e-infrastruktur (np. SSHOC, European DS4CH, Dariah.lab). Zaprezentował polskie infrastruktury badawcze SSH i ich funkcjonowanie w kontekście europejskim. Tomasz Parkoła podkreślił, że silne infrastruktury krajowe mogą wnieść wkład w europejski krajobraz, a tym samym być częścią lepszych, wzmocnionych praktyk badawczych oraz pokazał sześć przykładów krajowych infrastruktur, aby zilustrować swoje twierdzenie.
Po pierwszej sesji odbyła się dyskusja panelowa moderowana przez Janę Kolar, dyrektorkę wykonawczą CERIC-ERIC (lista wszystkich panelistów znajduje się na stronie internetowej konferencji). Jana Kolar podkreśliła, że infrastruktury badawcze są doskonałym przykładem tego, jak Europa aktywnie realizuje cele Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Wspomniała również o stworzeniu Europejskiego Forum Strategicznego Infrastruktur Badawczych (ESFRI) jako jednej z pierwszych kluczowych inicjatyw w tym obszarze, która przyczyniła się do stworzenia wielkoskalowych infrastruktur badawczych. Maciej Maryl z Centrum Humanistyki Cyfrowej Instytutu Badań Literackich PAN, który był polskim panelistą, podkreślił potrzebę równowagi między finansowaniem ze strony KE i państw członkowskich.
Jak ujął to Ondřej Hradil z Uniwersytetu Masaryka „[…] sytuacja w zakresie infrastruktury badawczej zaczyna przypominać zoo. Mamy ERIC i EDIC oraz klastry badawcze, które same w sobie nie są podmiotami prawnymi. Ponadto poruszyliśmy kwestię tak zwanych jedno- i wielozakładowych infrastruktur badawczych. Zaczynam się martwić, że zaczyna przypominać zbyt duże zoo pod względem liczby podmiotów, które ktoś musi prowadzić lub opłacać. Czy ten system będzie zrównoważony w przyszłości?” Pogląd ten potwierdził Maciej Maryl, wskazując, że krajobraz RI staje się coraz bardziej złożony, aby rządy zrozumiały potrzebę jego finansowania. Pozostali paneliści zgodzili się, że należy wdrożyć lepszy system, podkreślając jednocześnie, że należy zachować ostrożność, żeby w tym zoo nie było tylko jednego zwierzęcia.
Patricia Postigo McLaughlin (Dyrektoriat ds Badań i Innowacji, Komisja Europejska)
Martin Šponiar (Ministerstwo Edukacji, Badań, Rozwoju i Młodzieży Republiki Słowackiej)
István Szabó (Węgierska Sieć Badawcza)
Marek Vyšinka (Ministerstwo Edukacji, Młodzieży i Sportu Republiki Czeskiej)
Druga runda panelu dyskusyjnego skupiła się na roli deklaracji politycznych we wspieraniu infrastruktury. Paneliści zgodzili się, że deklaracje wsparcia dla infrastruktur badawczych stanowią jasny komunikat i pokazują kierunek, w którym społeczność chce podążać. Patricia Postigo McLaughlin z Komisji Europejskiej wezwała do bardziej konkretnych deklaracji z namacalnymi celami.
Na zakończenie konferencji dyskutowano również o przyszłości infrastruktur badawczych w odniesieniu do 10. Programu Ramowego w zakresie badań naukowych i innowacji (tj. następcy programu Horyzont Europa). István Szabó wezwał do transformacji finansowania infrastruktur badawczych, podczas gdy Agata Janaszczyk ze Stałego Przedstawicielstwa RP przy UE wezwała do szczególnego wsparcia programu Widening, którego przyszłość nie jest jeszcze pewna: „W ramach poszerzania chcielibyśmy zobaczyć instrumenty skierowane do »nowych uczestników« programu i przyciągnąć nowych interesariuszy”.
Patricia Postigo McLaughlin podsumowała konferencję przedstawiając perspektywę Komisji Europejskiej: „Do tej pory zapewnialiśmy ponadnarodowe podejście poprzez finansowane projekty. Pytanie brzmi, czy zrobimy to inaczej? Jakie nowe instrumenty prawne wybierzemy i jaką część budżetu przeznaczymy na infrastrukturę badawczą? Konsultacje społeczne w sprawie przygotowania programu prac „Horyzont Europa” na 2025 r. rozpoczną się 6 maja i obejmą temat infrastruktur badawczych. Wierzę w siłę głosu społeczeństwa – im więcej osób wyrazi swoje zdanie, tym bardziej prawdopodobne jest, że Komisja Europejska weźmie pod uwagę ich opinie”.
Wydarzenie stworzyło unikalną szansę na wymianę doświadczeń i dobrych praktyk zarówno pomiędzy uczestnikami z krajów Grupy Wyszehradzkiej, z których każdy ma inną sytuację w odniesieniu do infrastruktury badawczej, jak również z uczestnikami reprezentującymi ogólnoeuropejską perspektywe na finansowanie i działanie Europejskich Infrastruktur Badawczych.
Głównym organizatorem przyszłorocznej Konferencji V4 planowanej na wiosnę 2025 roku będzie biuro PolSCA PAN w Brukseli.
